Αφορμή
για την αποστολή αυτού του άρθρου στάθηκε μια συζήτηση για τη γλώσσα, που είχα
πριν από μερικούς μήνες με έναν μόνιμο λοχία σε μονάδα της Λήμνου όπου υπηρετούσα
τη στρατιωτική μου θητεία. Ο συνομιλητής μου μεταξύ άλλων με πληροφόρησε ότι
η λέξη "κεφτές", τουρκικό δάνειο με απώτερη περσική καταγωγή, ετυμολογείται
τάχα από το ελληνικό "κοπτός". Και αναρωτιέμαι, έχει κάνει καμιά έρευνα
σε κείμενα της εποχής όπου έλαβε χώρα αυτός ο υποτιθέμενος δανεισμός, που να
αποδεικνύει ότι τα κεφτεδάκια λέγονταν "κοπτά" ή κάπως έτσι; Ας σημειωθεί
εξαρχής ότι στην εργασία μου "Θέματα ετυμολογίας και ορθογραφίας"
(www.geocities.com/vasargyr)
περιλαμβάνεται ειδικό κεφάλαιο όπου εξετάζονται αναλυτικά οι προϋποθέσεις εγκυρότητας
μιας ετυμολογίας. Στην προκειμένη περίπτωση, βεβαίως, η προσπάθεια να συνδεθεί
με την Ελληνική μια λέξη που αποτελεί με βεβαιότητα δάνειο από άλλη γλώσσα δεν
είναι απλώς αυθαίρετη, αλλά αποτελεί έκφανση της διαπλοκής ετυμολογίας και ιδεολογίας.
Σε
ορισμένες περιπτώσεις, η ετυμολόγηση δανείων - ή και αρχαίων λέξεων αγνώστου
ετύμου που ανάγονται σε προελληνικό γλωσσικό υπόστρωμα - από την ελληνική γλώσσα
μπορεί να οφείλεται σε απλή άγνοια: για παράδειγμα, η λέξη "πόρτα"
(< λατ. porta, ΛΝΕΓ, λ. "πόρτα") έχει ετυμολογηθεί από τη φράση
"τον πόρον τηρείν" (ΕM, λ. "πόρτα"). Η λέξη "γάιδαρος"
(< αραβ. gadar/gaidar "σκληρότητα, καταπίεση", ΛΝΕΓ, λ. "γάιδαρος"),
σύμφωνα με ερμηνεία που παραθέτει, χωρίς όμως να την αποδέχεται, ο Φαναριώτης
λεξικογράφος Σκαρλάτος Βυζάντιος (ΛΕΣΚ, λ. "γάιδαρος"), προέρχεται
από τη φράση "αεί δέρεσθαι" - ο διαπρεπής λόγιος Αδαμάντιος Κοραής
συνέδεσε την ίδια λέξη με το ετυμολογικά άσχετο αρχ. "γάδος", ενώ
ο πατέρας της ελληνικής γλωσσολογίας Γεώργιος Χατζιδάκις (1905: 199- 200) αντέκρουσε
αυτήν, καθώς και άλλες παρετυμολογικές συνδέσεις του "γάιδαρος" με
τύπους της Ελληνικής και τεκμηρίωσε ότι η εν λόγω λέξη είναι δάνεια (1907: 557-
561). Κατά τον Σκαρλάτο (1852: θ), τέλος, ο "Ιλισσός" (προελλ. λ.,
ΛΝΕΓ, λ. "Ιλισσός") είναι "αυτό τούτο Ειλισσός, δηλ. ελικοειδής",
ενώ η "Πάρος" (αγνώστου ετύμου λ., ΛΝΕΓ, λ. " Πάρος") σημαίνει
"πλησίον (παρά), ως κειμένη παρά την Νάξον".
Σήμερα,
όμως, μερικοί υιοθετούν ανάλογες, αντιεπιστημονικές απόψεις σχετικά με την ετυμολογία
διαφόρων δανείων για καθαρά ιδεολογικούς λόγους. Πιο συγκεκριμένα, υπακούουν
σε μια ιδεολογική αρχή που ορίζει ότι ακόμη και δάνειες λέξεις, ειδικά όσες
προέρχονται από την τουρκική γλώσσα, πρέπει κατ’ ανάγκην να συνδεθούν με την
Ελληνική. Έχει υποστηριχθεί, για παράδειγμα, ότι οι λέξεις "χατίρι"
(< τουρκ. hatir, ΛΝΕΓ, λ. "χατίρι") και "ρεζίλι" (<
τουρκ. rezil, ΛΝΕΓ, λ. "ρεζίλι") προέρχονται από τα αρχαία ελληνικά
(το) ήτορ "καρδιά" και αίσυλα ρέζειν "το να πράττει κανείς απρεπή
πράγματα". Ο καθηγητής Χριστόφορος Χαραλαμπάκης (1997: 250), ωστόσο, επικρίνει
εύστοχα τις εμπειρικές αυτές ετυμολογίες γράφοντας: "σήμερα είναι πια ανόητο
να προσπαθεί να αποκρύψει κανείς ότι λαοί που συγχρωτίστηκαν επί πολλούς αιώνες
δεν μπορούν παρά να αλληλοεπηρεάστηκαν και γλωσσικά". Οι δύο τελευταίες
ερμηνείες, δεκτές από μια φιλόλογο του χώρου των "αρχαιολατρών", αποκαλύπτουν
τη στρέβλωση των επιστημονικών δεδομένων που συνεπάγεται η ετυμολόγηση των λέξεων,
όταν ο ετυμολόγος δεν έχει σκοπό να υπηρετήσει την επιστημονική αλήθεια, αλλά
να προβάλει ιδεολογικές και μόνο θέσεις.
Φυσικά, δεν πρέπει επ'ουδενί να νομίσει κανείς ότι οι εκπρόσωποι ενός συγκεκριμένου ιδεολογικού χώρου, αυτού της άκρας Δεξιάς, είναι οι μόνοι που διαστρεβλώνουν τα επιστημονικά δεδομένα στην ευαίσθητη περιοχή της γλώσσας. Και οι υποστηρικτές άλλων ιδεολογιών, π.χ. της Αριστεράς, δεν έχουν μείνει καθόλου αμέτοχοι στην παραποίηση της επιστημονικής αλήθειας, πράγμα που θα φανεί σε προσεχές άρθρο μου.
ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΛΕΞΙΚΩΝ
ΛΕΣΚ
Σκαρλάτος Δημήτριος ο Βυζάντιος 18743: Λεξικόν της καθ' ημάς ελληνικής διαλέκτου
μεθηρμηνευμένης εις το αρχαίον ελληνικόν και το γαλλικόν (Αθήνα).
ΛΝΕΓ
Μπαμπινιώτης Γεώργιος 1998: Λεξικό της νέας ελληνικής γλώσσας. Επανεκτύπωση
με διορθώσεις και βελτιώσεις (Αθήνα: Κέντρο Λεξικολογίας).
EM
Gaisford Thomas [εκδ.] 1848: Etymologicon magnum lexicon (Oxford) [ Μέγα ετυμολογικόν
(11ος αι.) (Αθήνα: Πελεκάνος, 2000)].
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ
Σκαρλάτος Δημήτριος ο Βυζάντιος 1852: Λεξικόν της ελληνικής γλώσσης (Αθήνα).
Xαραλαμπάκης Χριστόφορος 1997: "Ασύλληπτες περιγραφές γονιμοποιήσεων του ευρωπαϊκού λόγου από την ελληνική γλώσσα. Περιθωριακές σημειώσεις σε ένα αλλόκοτο βιβλίο". Θαλλώ 9, 243- 251.
Χατζιδάκις Γεώργιος 1905: Μεσαιωνικά και νέα Ελληνικά, τόμ. Α' (Αθήνα: βιβλιοθήκη Μαρασλή - και φωτοτυπική ανατύπωση Αθήνα: Βασιλείου, 1991).
Χατζιδάκις Γεώργιος 1907: Μεσαιωνικά και νέα Ελληνικά, τόμ. Β' (Αθήνα: βιβλιοθήκη Μαρασλή - και φωτοτυπική ανατύπωση Αθήνα: Βασιλείου, 1992).
Σχόλια από επισκέπτες: